नेपालै नभए हामी नेपाली कहाँ रहौंला ?

-Pradeep Pariyar Thapa

पृथ्वीनारायण शाहको देनलाई सम्झिदा

Exclusive: "मेरा साना दु:खले आर्ज्याको मुलुक होइन, यो चार वर्ण छात्तिश जात सबैको साझा फूलबारी हो सबैलाइ चेतना भया" यो अभिव्यक्ती हो- वर्तमान नेपालको एकिकरण अभियन्ता राजा पृथ्बीनारायाण शाहको । आजभन्दा साढे दुई सय वर्ष अघी अभिव्यक्त सो उक्तिबाट पृथ्बीनारायाण शाहले गोर्खा राज्यको बिस्तारबाट बन्ने मुलुक सबैको साझा मुलुक बनाउने सपना देखेको बुझिन्छ ।पृथ्बीनारायाण शाहले नेपालको बाईसे-चौबिसे राजा रजौटाहरुलाई गोर्खा राज्यको बिस्तारमा गाभ्दै बृहत्तर देश, जुन पछि नेपाल देशको रुपमा कहलिन पुग्यो, बनाउन थालनी नगरेको भए अहिले हामी नेपाली भनेर चिनिने थियौं होला त ? सन् १९४७ मा भारतले बृटिश राजबाट उन्मुक्ती पाउँदा भारतमा ५६५ राजा रजौटाहरु थिए र स्वतन्त्र भारतको उदयसंगै रजौटा प्रथाको पनि अन्त्य हुन पुगेको ईतिहास बुझ्नेहरुले नेपालमा तत्कालिन बिभिन्न राज्य र रजौटाहरुको अस्तित्वको निरन्तरताको परिकल्पना गर्न सक्दैन ।

पृथ्बीनारायाण शाहले व्यक्त गरेको बिचार "नेपाल दुई देश बिचको तरुल हो" आज पनि सान्दर्भिक छ । त्यतिखेरै उत्तरतिर भोट र दक्षिणतिर भारतको बृटिश राजको साम्राज्यवादी नितिका कारण नेपाल जोखिममा थियो । अहिले उत्तरको छिमेकी मुलुक चीन र दक्षिणको छिमेकी राष्ट्र भारतसंग नेपालले सन्तुलित परराष्ट्र नीति अपनाउनु अझ जरूरी भएको छ। आजको विश्वको सबैभन्दा शक्तिशाली देश अमेरिका पृथ्बीनारायाण शाहको अवसान भएको एक वर्ष पछिमात्र सन् १७७६ मा अहिलेको अमेरिकाका अभियन्ताहरुले बृटिश साम्राज्यबाट "संयुक्त राज्य अमेरिका" स्वतन्त्र भएको घोषणा गरेका थिए ।

को हुन् पृथ्बीनारायाण शाह ?

पृथ्बीनारायाण शाहका बाजे पृथ्बिपतिका शाहको बिसं १७७३ मा देहाबसानपछि यिनका बुवा नरभूपाल शाह गोर्खा राज्यको राजा भएका थिए । नरभूपालका ४ वटी रानीहरु थिए - जेठी रानीखाँची (हालको अर्घाखाँची) राज्यकी चन्द्रप्रभा नि:सन्तान भैइन् भने माईली रानी पाल्पाली राजागन्धर्ब सेन मगरकि छोरी कौश्ल्यावतीबाट पृथ्बीनारायण शाह र दलमर्दन शाह जन्मिए । त्यस्तै, साईली रानी पर्वतकी राजकुमारी बुद्धिमतीबाट बृन्दकिशोर शाह र सुरप्रताप शाह जन्मेका थिए भने कान्छी रानी तनहुँका राजा दिग्बन्धन सेनकी छोरी शुभद्रावतीबाट महोमद्दम्कृती साह र दलजित शाह जन्मेका थिए । सबै रानीहरु मध्येबाट जन्मिएका छोराहरुमा सबैभन्दा जेठा भएका कारण पृथ्बीनारायाण शाह राज उत्तराधिकारी युवराज बनेका थिए ।

यसरी शुरु भयो गोर्खा राज्यको बिस्तार या नेपाल एकिकरण

हुन त, पृथ्बीनारायण शाहको बुवा नरभूपाल शाहको पालामा पनि गोर्खा राज्यको बिस्तार नथालिएको होइन । सन् १७३७ मा गोर्खा राज्यबाट नुवाकोट राज्यमाथि हमाल गरिएको थियो तर कम्जोर सैन्यबलको कारण गोर्खाली सेनाको शर्मानाक हार भएको थियो । यो पराजयबाट हतोत्साहित हुन पुगेका नरभूपाल शाहले पुन: अर्को हमलाको योजना बनाउनतिर लागेनन् । यसैबिच, नरभूपाल शाहको मृत्यू हुन पुग्यो र पृथ्बीनारायण शाह सन् १७४३ मा २० वर्षको कलिलो उमेरमै गोर्खा राज्यको राजा बन्न पुगे । आफ्नो बुवाको पालामा हारिएको नुवाकोट राज्य जितेरै छाड्ने पृथ्बीनारायण शाहको अभिस्ट हुनु स्वभाबिक हो तर उनले आफू राजा भएपछि नुवाकोटदेखि धेरै परको काठमाण्डौ उपत्यका भित्रका ४ राज्यहरु जित्ने र जीतपछि गोर्खा राज्यको राजधानी काठमाण्डौ उपत्यकामा सार्ने निर्णय उनको विस्तारवाद मात्र हैन उनले एउटा एकिकृत देश नेपालको परिकल्पना गरेर अघी बढेका थिए भन्ने प्रमाण पनि हो । पृथ्बीनारायण शाहकै पालामा सन् १७४४ मा नुवाकोट राज्यको बिजयबाट शुरु भएको गोर्खा राज्यको बिस्तार या नेपाल एकिकरण अभियानमा सन् १७६९ सम्म काठमाण्डौं उपत्यकाका ४ राज्यहरु माथि पनि बिजय हाँसिल भयो र एकिकृत राज्यको राजधानी काठमाण्डौं सारियो ।

सीमानाको बिस्तार, क्रुरता र धोखाघडी

पृथ्बीनारायण शाहको पालामा नेपालको सीमाना पहिलो पल्ट पूर्वमा मेचीको किनारसम्म र पश्चिममा मर्स्याङ्दी नदिसम्म फैलियो । यसै राज्य बिस्तारको क्रममा किर्तिपुरका १२ वर्ष माथिका पुरुषहरुको नाक काट्न लगाएको र पूर्वका लिम्बूहरुलाई जनै लगाउन जनै उपहार दिएको प्रसंग यहाँ स्मरणीय हुनआउँछ जसले अहिलेको नेपाली समाजलाई तताएको छ । उता सन् १७७४ मा लिम्बुवानका रजौटाहरुसंग लिम्बुवान भू-भोगचलन प्रथा किपट कायम राख्ने सर्त गरी एकिकृत राज्य नेपालमा गाभ्ने सम्झौता भयो जुन प्रथा राजा महेन्द्रको पालामा आएर भुमिसुधारको नाममा खोसियो।

सन् १७७५ मा पृथ्बीनारायण शाहको निधनपछि यिनका जेठा छोरा प्रतापसिंह शाह राजा भए तर यिनको छिट्टै मृत्यू भएपछि यिनैका नाबालाख छोरा रणबहादुर शाह राजा बनाईए । यि नाबालाख राजाको नायबीभै रानी राजेन्द्र लक्ष्मी देबी र काका बहादुर शाहले पालैपालो राज्यको बाग्डोर सम्हालेर पश्चिमका बाईसेचौबिसे राज्यहरुलाई गोर्खा राज्यमा गाभ्ने काम गरेका थिए । यि नायबी शासकहरुले नेपालको सीमालाई वर्तमान सीमाभन्दा बाहिरसम्म पुर्‍याएका थिए ।

भावनात्मक एकिकरण

गोर्खा राज्यको बिस्तारबाट वर्तमान नेपाल बन्न पुगेको तथ्यलाई कसैले नकार्न सक्दैन । हरेक देशका राजा महाराजा, शासकहरुले आफ्नो मुलुकको परिकल्पना एउटा शक्तिशाली देशको रुपमा गरेका हुन्छन् । पृथ्वीनारायण शाहले जे जस्तो नियतले गोर्खा राज्यको बिस्तार गर्ने योजना बनाए पनि आफ्नो मुलुक ठूलो र शक्तिशाली बनाउने आकांक्षा राखे र त्यसै महत्वाकांक्षाकै कारण उनी आधुनिक नेपालको अभियन्ता बन्न पुगे ।

राज्य निर्माणको क्रममा हुने युद्ध र त्यो क्रममा हुने बलिदान, जनधनको क्षती अत्यन्त मार्मिक, भयान र दुखदहुन्छ । यसको ज्वलन्त दृस्टान्त- अमेरिकाको लोकप्रिय १६ औं राष्ट्रपति अब्राहम लिंकनकै शासनकाल सन् १८६१-१८६५ मा भएको गृह युद्धमा मारिएका ६ लाख २० हजारभन्दा बढी अमेरिकिहरुको वलिदानीलाई लिन सकिन्छ । तर त्यो युद्धले संयुक्त राज्य अमेरिकाको अबधारणालाई अझ मजबुत बनायो भने दास प्रथाको उन्मुलनको शुरुवात भयो ।

पृथ्वीनारायण शाहको पालामा र उनका उत्तराधिकारीहरुको पालामा पनि जनधनको ठूलो क्षती भएको थियो तर परिणाम एउटा सिंगो नेपाल जन्मियो। भूगोलमा नेपाल बन्यो । तर बिडम्बनाको कुरा के छ भने जातीय विभेद ऐन कानूनबाटै बढावा दिईयो र नेपाली बिचमै बिभाजनको पर्खाल खडा हुनपुग्यो । अब यो कुरिती रितीथिति उल्टिनु पर्दछ । समानता र समाबेशीकरण नेपालको मुलमन्त्र हुनु पर्दछ अनि मात्र नेपाली जनता बिच भावनात्मक एकिकरण हुन सक्छ । अमेरिकिहरु गृह युद्धमा होमिएर, लाखौं जनधनको क्षती ब्यहोरेर पनि आज अमेरिका बैभवता र प्रजातन्त्रको लागि बिश्वको अग्रणी मुलुक कहलिन पुगेको छ भने हामी नेपाली पनि नेपाली भनेर एक हुन र नेपाल र नेपालीको बैभवता निर्माणगर्न कुनै ढिलाई गर्नु हुँदैन । नेपालै नभए हामी नेपाली कहाँ रहौंला ?